Zapomniane portrety z okresu Wettynów i Leszczyńskiego (1697-1763)

Share

Nieformalne portrety Ludwika Konstantego Pocieja i cara Piotra I autorstwa Giovanniego Visentina

Chociaż okres po śmierci Jana III Sobieskiego można uznać za epokę saską, zdominowaną przez dwóch królów elekcyjnych z dynastii Wettinów, którzy skoncentrowali swój mecenat i zbiory w Dreźnie i rezydencjach w Saksonii, to lata 1704-1709 i 1733-1736 odpowiadają panowaniu innego elekcyjnego „króla-rodaka”, Stanisława I Leszczyńskiego (1677–1766). Początek XVIII wieku naznaczony był kolejną, niszczycielską wojną: wojną północną (1700-1721), a w szczególności najazdem szwedzkim na Polskę (1701-1706).

Po przejściu na katolicyzm Fryderyk August I (1670-1733), elektor saski, został wybrany w 1697 roku na monarchę I Rzeczypospolitej (jako August II), przy wsparciu Rosji, Austrii i Brandenburgii. Car Piotr I wysłał na granicę litewską korpus wojsk rosyjskich pod dowództwem księcia Michaiła Grigoriewicza Romodanowskiego (1653–1713), gotowy do interwencji i pomocy elektorowi saskiemu w walce z francuskim kandydatem do tronu, Franciszkiem Ludwikiem Burbonem (1664-1709), księciem Conti, wybranym większością głosów i popieranym przez Ludwika XIV. Okres ten charakteryzował się również umacnianiem wpływów rosyjskich w Polsce.

Wśród zwolenników nowego króla, przynajmniej początkowo, a także wpływów rosyjskich, znalazł się Ludwik Konstanty Pociej (1664-1730), uważany za jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci początku XVIII wieku w Rzeczypospolitej. Był on zaciekłym przeciwnikiem dominacji rodu Sapiehów w wielkim księstwie litewskim. Na początku wojny północnej w 1702 roku, na czele 3000 żołnierzy, odparł atak wojsk szwedzkich na Wilno. W 1708 roku, wraz z armią magnata Jakuba Zygmunta Rybińskiego, pokonał wojska króla Stanisława Leszczyńskiego. Dzięki wsparciu cara rosyjskiego, Ludwik został hetmanem wielkim litewskim w 1709 roku, po tym jak zgodził się pomóc Rosji w wojnie z Turcją. Choć uważany za dobrego dowódcę kawalerii, postrzegany jest on również jako pijak i zdrajca, przedkładający interesy Rosji nad interesy ojczyzny (za „Kolekcjoner na rozdrożach” Kamili Kłudkiewicz). Jego piękna żona, Emercjanna Agnieszka z Warszyckich Pociejowa, znana z portretu pędzla węgierskiego malarza Adama Mányoki (Pałac na Wyspie w Warszawie, nr inw. ŁKr 874), została metresą króla Augusta II po 1715 roku i mogła być matką nieślubnej córki władcy. Podobno była ona zakochana w młodszym od niej nieślubnym synu Augusta II, Maurycym Saskim (1696-1750). 

Zamek w Kórniku, niedaleko Poznania w Wielkopolsce, mieści wspaniały portret Pocieja, przypisywany malarzowi z dzisiejszej Słowacji, Janowi Kupeckiemu (1667-1740). Obraz pierwotnie znajdował się prawdopodobnie w pałacu Pocieja w Różance, zbudowanym według projektu włoskiego architekta Giuseppe Pioli (1669-1715). Rezydencja została zniszczona podczas I wojny światowej 15 sierpnia 1915 roku. Na szczęście portret trafił do kolekcji Działyńskich w Kórniku przed 1859 rokiem (olej na płótnie, 111 x 79,5 cm, nr inw. MK 03412). Ten prywatny portret pozbawiony jest idealizacji i przedstawia hetmana w swobodnym stroju z wystającym brzuchem. Podobizna ta jest odpowiednikiem podobnego portretu przyjaciela Pocieja, cara Rosji Piotra I (olej na płótnie, 110,5 x 79,5 cm, nr inw. MK 03413). Według tradycji oba wizerunki zostały namalowane na polecenie cara i podarowane przez niego hetmanowi. Możliwe, że Pociej towarzyszył Piotrowi I podczas jego pobytu w Karlowych Warach w Czechach w latach 1711-1712, choć nie ma na to dowodów (za „Pod jedną koroną ...”, red. Marta Męclewska, Barbara Grątkowska-Ratyńska, s. 150).

Piotr I, cierpiący na wyczerpanie, depresję i zaparcia, przybył do Karlowych Warów, znanych wówczas pod niemiecką nazwą Karlsbad lub Carlsbad (wg „The Grand Spas of Central Europe ...” Davida Claya Large'a, s. 42), wieczorem 13 września 1711 roku. Według rosyjskich źródeł towarzyszył mu liczny orszak, w tym ambasadorzy Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Polski, Anglii, Prus i Hanoweru. Car zostawił w Toruniu (2 września) swoją żonę Katarzynę Aleksiejewnę (1684-1727), urodzoną jako Marta Helena Skowrońska, prawdopodobnie córkę zubożałego szlachcica polsko-litewskiego, i udał się do Karlowych Warów przez Poznań. Wcześniej, 20 maja, spotkał się w Jarosławiu z Augustem II i Pociejem (wg „Historia Piotra I ...” Aleksandra Siergiejewicza Puszkina, s. 205, 223). Wspólna podróż cara i hetmana do Czech jest zatem prawdopodobna. 3 października Piotr opuścił Karlowe Wary i udał się do Drezna, powrócił zaś rok później, 8 października. Pozostał w Karlowych Warach do końca miesiąca, a następnie wrócił do Drezna (5 listopada 1712 r.). Podróż licznej świty cara rosyjskiego była wielką okazją dla malarzy. Prawdopodobnie podczas tej podróży flamandzki malarz Anthoni Schoonjans (1655-1726), działający w Düsseldorfie, stworzył portret cara Piotra w stylu pasticcio (Auktionshaus Stahl w Hamburgu, 28 września 2013 r., nr 373).

Według Johanna Caspara Füssliego, car widział obrazy Jana Kupeckiego, który wcześniej pracował dla królewicza Aleksandra Benedykta Sobieskiego (1677-1714) w Rzymie, i poprosił, za pośrednictwem ambasadora rosyjskiego w Wiedniu, o przyjazd artysty. Kupecký jednak za wszelką cenę unikał tej podróży, obawiając się spotkania z koronowanym barbarzyńcą. W końcu dał się namówić i, zabezpieczony oficjalnymi dokumentami, przybył do Karlowych Warów. Szybko zaprzyjaźnił się z władcą, a Piotr zaprosił malarza do Petersburga lub poprosił go o wysłanie do Rosji innego znakomitego malarza (za „Leben Georg Philipp Rugendas, und Johannes Kupezki”, s. 22, 25-26). Bardziej formalny portret, znajdujący się obecnie w prywatnej kolekcji w Moskwie, przypisywany jest Kupeckiemu i prawdopodobnie powstał około 1711 roku. Według Füssliego spotkanie Piotra I z malarzem miało miejsce w 1716, a nie w 1711 roku. Podobnie jak portret Pocieja, obraz kórnicki przedstawia Piotra w mniej formalnym stroju, z nagim torsem i ubranego jedynie w zieloną szubę podbitą futrem, prawdopodobnie podczas polowania, gdyż trzyma on w ręku strzelbę. Mniejsza reprodukcja tego portretu, pochodząca ze zbiorów Andrzeja Ciechanowieckiego, znajduje się na Zamku Królewskim w Warszawie (olej na płótnie, 47 x 36,2 cm, nr inw. ZKW/4934). Podczas gdy formalny portret w Moskwie jest raczej typowy dla Kupeckiego i ujawnia styl malarstwa środkowoeuropejskiego, portrety w Kórniku są raczej weneckie, bliskie dziełom Niccolò Cassany (1659-1714) i ujawniają inspirację złotym wiekiem malarstwa weneckiego, szczególnie z końca XVI wieku (kolorystyka, uproszczone przedstawienie tkanin).

Na zamku w Rychnovie nad Kněžnou w północnych Czechach, niedaleko południowej granicy dzisiejszej Polski, znajdują się dwa podobne portrety. Przedstawiają one „Starego Polaka” i „Młodego Polaka” (olej na płótnie, 128 x 92 cm, nr inw. RK 305/420, RK 307/421). „Stary Polak”, którego twarz i strój przypominają Pocieja z obrazu kórnickiego, jest sygnowany na odwrocie: Joannes Vicentini, natomiast „Młody Polak”, którego twarz i strój przypominają Piotra I z obrazu kórnickiego, jest sygnowany na odwrocie: Vincentini Venetus. Oba obrazy uważa się za dzieła weneckiego malarza Giovanniego Battisty Pittoniego (1687-1767). Chociaż Pittoni otrzymywał liczne zlecenia zagraniczne, nie ma żadnych udokumentowanych świadectw podróży z nimi związanych. Na przykład stworzył on liczne obrazy dla króla Augusta II (w tym Śmierć Agrypiny i Śmierć Seneki, namalowane około 1713 r.) i dla jego następcy Augusta III (w 1743 r. król zamówił obraz Krassus plądrujący Świątynię Jerozolimską), a także dla księdza Jacka Augustyna Łopackiego (1690-1761), archiprezbitera kościoła Mariackiego w Krakowie, który po 1740 r. zamówił zespół obrazów ołtarzowych umieszczonych na filarach międzynawowych (Męczeństwo św. Sebastiana, Wizja św. Filipa Neri, Zwiastowanie, Pokłon Trzech Króli, św. Maria Magdalena). Obraz Zwiastowania jest sygnowany: Gio. Battista Pittoni. Styl obrazów z Rychnova wykazuje pewne podobieństwa do stylu Pittoniego, ale oba obrazy są sygnowane przez pewnego Giovanniego Vicentiniego lub Vincentiniego. Źródła potwierdzają, że taki wenecki malarz działał w Pradze. Znany jest on jako Giovanni Visentin lub Vicentini i urodził się w 1673 roku. Po ukończeniu nauki w warsztacie Nicolò Cassany w Wenecji, spędził długi czas z dala od miasta nad laguną, wraz z Nicolò Grassim, podczas artystycznej „podróży”, która zaprowadziła go z Turynu do Wiednia, a następnie do Pragi, skąd powrócił do Wenecji dopiero w 1737 roku (wg „Precisazioni per Nicola Grassi e Giovanni Visentin ...” Enrico Lucchesego, s. 138). W 1715 roku, prawdopodobnie w Wiedniu, Visentin namalował portrety Giovanniego Giuseppe Carlo de Pace i jego żony Marzii Caiselli, friulskich hrabiów Świętego Cesarstwa Rzymskiego (kolekcje prywatne), oba sygnowane na odwrocie: odpowiednio Io:s Vicentinus i Io.s V.C. P. 

Oprócz podobieństwa do dwóch obrazów przypisywanych Kupeckiemu, w Kórniku znajduje się mniejsza kopia „Młodego Polaka” z Rychnova (olej na blasze, 13,6 x 10,1 cm, nr inw. MK 03418). Ta miniatura również pochodzi z dawnych zbiorów zamkowych i jest znana jako portret „Piotra I, cara Rosji”. Chociaż w tradycyjnych strojach Rosji i Polski-Litwy-Rusi z końca XVII i początku XVIII wieku istnieją pewne podobieństwa, stroju „Młodego Polaka” z Rychnova nie można uznać za typowo rosyjski. Typowe stroje rosyjskie przedstawiono na przykład w portretach ambasadorów: Iwana Czemodanowa pędzla Justusa Sustermansa, namalowanym około 1657 roku (Pałac Pitti we Florencji) lub Piotra Potiomkina pędzla Juana Carreño de Mirandy (Muzeum Prado) i Godfreya Knellera (Ermitaż), wykonanych w latach 1681-1682. Strój cara, w jego białym satynowym okryciu wierzchnim zwanym czamarą, niebieskim płaszczem delią i kołpakiem, jest typowo sarmacki. Poza jest również typowa dla portretów polskiej szlachty tamtych czasów, stąd nazwa portretu rychnowskiego. W Kórniku znajduje się również inny portret przypisywany Kupeckiemu, choć jego styl jest bardziej zbliżony do obrazów przypisywanych Ádámowi Mányokiemu, przedstawiający królewicza Aleksandra Benedykta Sobieskiego (olej na płótnie, 71 x 61 cm, nr inw. MK 03308). Syn króla Jana III Sobieskiego został przedstawiony w bardzo podobnym stroju. Latem 1702 roku Charles de Caradas (1667-1703), poseł francuski w Rzeczypospolitej, zaproponował osadzenie Aleksandra na tronie węgierskim, co wyjaśniałoby, dlaczego jego portret namalował węgierski malarz.

Dwa portrety włoskich arystokratów, namalowane przez malarza z Bergamo w Republice Weneckiej, Giuseppe Vittore Ghislandiego, znanego jako Fra Galgario, z początku lat dwudziestych XVIII wieku: portret hrabiego Giovanniego Secco Suardo w stroju przypominającym kontusz i z charakterystyczną sarmacką „czupryną”, ze służącym (Accademia Carrara w Bergamo, olej na płótnie, 125 x 111 cm, nr inw. 58AC00104) oraz portret mężczyzny w stroju przypominającym kontusz (kolekcja prywatna, olej na płótnie, 141 x 102 cm) wskazują na panującą w tym czasie modę na polski ubiór.

Brak zachowanych kopii tych obrazów (z Kórnika i Rychnova) w Rosji wskazuje, że inicjatorem obu zamówień był raczej Pociej, nawiązujący celowo lub przypadkowo do dawnej sarmackiej tradycji zamawiania obrazów weneckich.

​Portret królewicza Aleksandra Benedykta Sobieskiego (1677-1714) pędzla Ádáma Mányokiego, po 1702 r., Zamek w Kórniku.

​Nieformalny portret Ludwika Konstantego Pocieja (1664-1730), hetmana wielkiego litewskiego, pędzla Giovanniego Visentina, ok. 1711 r., Zamek w Kórniku.

​Nieformalny portret cara Rosji Piotra I (1672-1725) w szubie autorstwa Giovanniego Visentina, ok. 1711 r., Zamek w Kórniku.

​Nieformalny portret cara Rosji Piotra I (1672-1725) w szubie autorstwa Giovanniego Visentina lub kręgu, ok. 1711 r., Zamek Królewski w Warszawie.

​Nieformalny portret Ludwika Konstantego Pocieja (1664-1730), hetmana wielkiego litewskiego w kołpaku autorstwa Giovanniego Visentina, po 1711 r., Zamek Rychnov nad Kněžnou.

​Nieformalny portret cara Rosji Piotra I (1672-1725) w stroju polskim autorstwa Giovanniego Visentina, po 1711 r., Zamek Rychnov nad Kněžnou.

​Nieformalny miniaturowy portret cara Rosji Piotra I (1672-1725) w stroju polskim, autorstwa kręgu Giovanniego Visentina, po 1711 r., Zamek w Kórniku.

​Portret hrabiego Giovanniego Secco Suardo w stroju przypominającym kontusz i „czuprynie” ze służącym, autorstwa Giuseppe Vittore Ghislandi zwany Fra Galgario, ok. 1720-1722, Accademia Carrara w Bergamo.

​Portret mężczyzny w stroju przypominającym kontusz, pędzla Giuseppe Vittore Ghislandiego zwanego Fra Galgario, lata 20. XVIII w., zbiory prywatne.